El-Harizmi (Harezmi)
(780 - 850) Harizmi, 9. yy’ın ilk yarısında matematikte en önemli devri yaşatan, Batıda daha çok 12. yy’dan itibaren tanınan büyük bir Türk matematik bilginidir. Bugünkü cebir ve trigonometrinin kurucusu sayılır. Avrupalıların en çok yararlandığı bir matematikçidir. Rakamları da Avrupa’ya öğreten yine Harizmi olmuştur. Eserlerinin birçoğu Latince'ye çevrilmiştir. Descartes'e kadar batı bilim dünyasında egemen olan Harizmi ve Harizmi cebiriydi. Bu nedenle Harizmi dünya çapında bir matematikçidir. Batılı kaynaklar da bunu böyle yazmaktadır. En önemli eseri, "Cebir ve Mukayese Hesabı" dır. Deneyler, enlem ve boylam kitapları vardır. Ayrıca bir de gökyüzü atlası vardır. Hindistan matematiğini dünya ya tanıtan yine Harizmi'dir. Asıl adı Ebu Abdullah Muhammed bin Musa el-Harizmi olan bu büyük bilgin matematik, astronomi ve coğrafya alanlarında hizmetlerle çağını aşabilmiş ilim tarihinin öncüleri arasına girmiştir. Aritmetik ve cebirin kurucusu denecek kadar iz bırakan Harizmi, tarihte cebirle ilgili ilk eseri yazmıştır. Cebiri metodik ve sistematik olarak ilk defa ortaya koymuştur. “El-Cebr ve’l Mukabele” adlı eseri 12. yy’dan sonra yaşayan bütün batılı matematikçilere yol göstermiştir. Hazar Denizi’nin doğusundaki Harizm’de (Hive) 780’de doğduğu kabul edilir. Halife Me’mun devrinde kütüphane idareciliği yapmıştır. Bu sırada küçük risalelerden oluşan eserini yazmıştır. Bağdat’ta çalışmalarını devam etmiş, “Beyt’ül Hikme” denilen ilim ve kültür merkezinin idareciliğinde bulunmuştur. Çalışmalarını bir süre Bağdat'ta sürdürdükten sonra Afganistan'a, oradan da Hindistan'a geçti. Hintli bilginlerle tanıştı ve Hindistan cebiri ile ilgilendi.. Gandz: “Harizmi cebir ilmi bakımından Öklid’den (Euclides) bin yıl ilerdedir” der. Geraloma Cardona ise onu dünyanın en büyük 12 dahisi arasında sayar. El-Harezmi, el-Havarizmi’de denilen Harizmi’nin adı Latince’ye Alkhorizmi (Algorisme), Fransızca’ya Algorithme(Augdisme veya Aurime) ve İngilizce’ye de Augrim şeklinde geçmiştir. “Hesap Metodu” manasına da kullanılan bu kelime (algoritma) günümüze kadar gelmiştir. Eserleri: 1) El-Cebr ve’l Mukabele (El-Kitab’ül Muhtasar fi Hesab’il Cebri ve’l Mukabele (Cebir ve Mukayese Hesabı Konusunda Özet Kitap) : Kitabın birinci bölümünde (birinci ve ikinci dereceden denklemler) birinci ve ikinci dereceden altı ayrı tip denklemin çözüm kurallarını içerir. İkinci bölümünde ikinci dereceden tam olmayan denklemlerin geometrik çözümü konu edilmektedir. Üçüncü bölümünde birer terimi bilinmeyen iki terimli bir çarpanın neticesinin nasıl bulunacağı gösterilmektedir. Dördüncü bölümde köklü ifadeler yer almaktadır. Beşinci bölümde cebirle çözülebilecek problemlerle ilgilidir. Genellikle cebirin dört işlemine ait kurallar ve cebirle çözülmesi gereken problemleri içine almaktadır. Ek bölümünde ise pratik ve tabii hesaplama şekilleri, bina yapımı, kanallar açılması, esnaf, tüccar ve ölçme memurları için Hind sayı işaretleri gibi bilgiler yer almaktadır. 2) Kitab’ül Muhtasar fi’l hisab’il Hindi (Hintçe Hesaba Göre Matematik Özeti): Kısaca bu eser Hesap Sanatına Dair adıyla bilinir. Bugün matematikte dört işlem dediğimiz toplama, çıkarma, çarpma ve bölme nasıl yapılacağı anlatılmakta, sayılardan ve bayağı kesirlerden bahsedilmektedir. Toplama ve çıkarma bölümünde sıfırdan (0) bahsedilmektedir. 3) El-Mesahat(Yer ve yüzölçümleri): Eserin nüshaları günümüzde bulunmamaktadır. Ancak bazı Avrupa dergilerinde geçen “Mesahate de Muhammed ben Musa” başlıkları altında böyle bir eserin varlığı anlaşılmaktadır. 4) Ziyc’i Harizmi (Harizmi Yıldız Takvimi (Atlası)): Bu eserinde de kendi rasathanesinden gözlediği yıldızların bir haritası gösterilmektedir. Bu astronomi cetvel ve yıldız katalogu Kopernik zamanına kadar kullanıldı. KAYNAK: Müslüman ilim öncüleri ansiklopedisi. S.115-124