İbnü'l Heysem (İbn-i Heysem)

IBN-I HEYSEM (965-1039)

965 yılında Basra'da doğdu. Batılı kaynaklarca Alhazen adıyla anılan ünlü Arap bilim adamı İbnü’l-Heysem’dir. Tam adı Ebu Ali el-Hasan İbnü’l-Heysem’dir.  Matematik, astronomi tıp ve fizik alanlarında çalışmalar yaptı. İbn-î Heysem, optik (fizik biliminin ışık olaylarını inceleyen kolu) alanında yaptığı çalışmaları ile ün salmıştır.

Heysem'den önce görme olayının gözden çıkan ışınların cisme ulaşması sonucunda gerçekleştiği düşünülüyordu. İbn-î Heysem, görme olayının aslında cisimlerden yansıyan ışınların gözümüze ulaşması sayesinde gerçekleştiğini ilk olarak ortaya atan bilim insanıdır.

Bunun yanı sıra İbn-î Heysem, uzaktaki cisimlerin gerçekte olduğundan daha küçük görünmesinin sebeplerini de açıklamıştır. İbn-î Heysem'in en önemli buluşu olan, "karanlık oda" anlamına gelen camera obscura (kamera obskura) günümüzde kullanılan kamera ve fotoğraf makinelerinin çalışma prensiplerini açıklamıştır. Bu nedenle Ibn-i Heysem, fotoğraf makinesinin atası olarak da anılmaktadır.

Karanlık kutu hakkında tatmin edici asıl açıklamaları yapan ilk kişi İbn-i Heysem olmuştur. Yaptığı çalışmaların ve eserlerinin arasında en önemlisi, yedi kitaptan oluşan ünlü eseri Kitab el-Menazır’dır. İbnü’l-Heysem, güneş tutulmasını izlemenin yanı sıra, ışığın doğrusal yayılımını deneysel olarak kanıtlamak için de bir karanlık kutudan yararlanmıştır. Söz konusu eserinde, karanlık kutunun çalışma prensibi bir mum deneyi ile şöyle açıklanmaktadır.

“Işıkların ve renklerin havada ya da benzeri saydam nesnelerde karışmadığı açıktır. Işıkların karanlık bir mekâna geçip, oradaki bir perde üzerine düştüğü bir aralığın (deliğin) önünde farklı uzaklıkta ve şekilde yerleştirilmiş çok sayıda mumun ışığı, mumların konumuna göre farklı şekilde bu perde üzerinde ortaya çıkarlar. Aralıkta doğrusal bir çizgi boyunca geçen her bir mumun görüntüsü, perdede tersi bir konumda ortaya çıkar. Eğer mumlardan biri örtülürse, yalnızca o mumun görüntüsü ortadan kalkar; örtü kaldırılırsa, ışık geri gelir...”

İbnü’l-Heysem bununla da kalmamış, karanlık kutunun içerisinde elde edilen görüntünün niteliği açısından etkili olduğunu düşün düğü delik çapı, deliğin biçimi ve kutunun boyutu gibi sorulara da yanıt aramıştır.